Xawery Dunikowski należał do najwybitniejszych polskich artystów-rzeźbiarzy XX w.
Twórca ekspresjonistycznych dzieł, takich jak: „Macierzyństwo” (1900), „Tchnienie” (1901), „Fatum” (1904) czy… „Pomnika Czynu Zbrojnego” (1956) na Górze Św. Anny, przyszedł na świat 24 listopada 1875 r. w Krakowie. Kształcił się m.in. w Londynie i Paryżu, by w 1922 r. objąć katedrę Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W okresie międzywojennym zasłynął z cyklu „Głowy wawelskie (1925-1927) oraz pomnika XIX-wiecznego prezydenta Krakowa, Józefa Dietla (1936). W okresie niemieckiej okupacji przebywał w obozie koncentracyjnym Auschwitz, gdzie aktywnie uczestniczył w organizowanym przez rotmistrza Witolda Pilceckiego ruchu oporu.
Dla schorowanego i zmęczonego trudami życia artysty, okres PRL-u był jednak niezwykle pracowity. Wielokrotnie nagradzany przez władze państwowe, znajdował się w samym centrum życia kulturalnego. To jemu zlecano wykonywanie portretów zasłużonych dla ruchu robotniczego postaci, m.in. Karola Świerczewskiego i Juliana Marchlewskiego.
Monumentalistyczna forma pomników, w których specjalizował się po 1945 r. była szczególnie wyraźna w jego najbardziej znanym powojennym dziele, usytuowanym na Górze Św. Anny*. Pomnik Czynu Zbrojnego – bo o nim tu mowa – został odsłonięty w obecności 250 tys. osób, 19 czerwca 1955 r. (podczas obchodów 10-lecia wyzwolenia ziemi śląskiej – red.)**.
Geneza jego powstania związana jest z postacią Aleksandra Zawadzkiego (w latach 1945-1948 wojewody śląsko-dąbrowskiego – red.), który pragnął by na Górze Św. Anny stanęła rzeźba upamiętniająca zbrojną walkę Polaków na Śląsku o swoją tożsamość narodową. Z nadesłanych projektów zwyciężyła wizja zaprezentowana przez Dunikowskiego (16 sierpnia 1946 r. – red.).
Budowa na ruinach zniszczonego na jesieni 1945 r. dawnego Mauzoleum III Rzeszy miała zakończyć się według początkowych planów w ciągu dwóch lat. Z różnych powodów czas ten został kilkakrotnie wydłużony. Winna w tym względzie była nie tylko polityka (początkowo rzeźba miała upamiętniać jedynie powstańców śląskich), czy finanse (pierwotny projekt zakładał przebudowę amfiteatru), ale również… trudny charakter samego Dunikowskiego. Na własnej skórze przekonali się o tym robotnicy oraz wizytujący u artysty przedstawiciele władz wojewódzkich.Ślad pozostawiony na Opolszczyźnie przez tego niezwykle płodnego rzeźbiarza***, ówczesna prasa oceniała następująco:
Wznoszący się (…) na szczycie Góry św. Anny Pomnik Czynu Powstańczego jest tylko symbolem demokratycznego i ludowego charakteru walki ludu śląskiego o wyzwolenie społeczne i narodowe – jest również wspaniałym dziełem sztuki, dziełem wielkiego artysty.
Gdy (…) zgromadzeni na wielkiej imprezie, oglądać będziemy pomnik, jego freski i płaskorzeźby, przypominać one nam będą bohaterską przeszłość Opolszczyzny, dzieje chwały walk powstańców śląskich w 1921 roku.
* Co do wizualnych aspektów niektórych dzieł Xawerego Dunikowskiego można się spierać. Powyższa uwaga w szczególności odnosi się do Pomnika Żołnierza 1 Armii Wojska Polskiego (1963).
** Obchody przesunięto z dnia 5 czerwca, ze względu na niesprzyjające warunki atmosferyczne.
*** Xawery Dunikowski zmarł 26 stycznia 1964 r. w Warszawie.
